تبریز شهر جهانی بافت فرش دستبافت
تبریز، شهر جهانی بافت فرش دستبافت

شورای جهانی صنایع دستی، شهر تبریز را به عنوان “شهر جهانی بافت فرش” معرفی نموده است. هنر فرش‌بافی این شهر به دوران صفویه باز می‌گردد.

تبریز یکی از قطب‌های بافندگی به حساب می‌آید؛ فرش تبریز موجود در موزه‌های معتبر جهان یا در مجموعه کلکسیونرهای مشتاق، شاهد این ادعاست؛ به علاوه، سبب رونق بازار تجاری ایران می‌باشد.

آمار نشان می‌دهد که در سال ۱۳۶۴ ه.ش ۳۲۱۵۰ بافنده بر روی ۱۶۰۰۰ دار قالی کار کرده‌اند. در سال‌های اخیر ، بافنده‌های ماهر و توانای تبریزی به تولید فرش‌های گل ابریشم بسیار ظریف با رج شمار ۵۰ و ۶۰ در مقیاس وسیع پرداخته‌اند. بافت این گونه فرش‌ها بعضا با چله‌های ابریشمی با طرح‌های لچک و ترنج و با رنگ‌های غالبا بژ روشن و نخودی است که در رنگ آمیزی گل‌ها و نگاره های آنها از رنگهای سرخابی، عنابی و زیتونی به وفور استفاده می‌شود.

فرش تبریز هفتاد سال اخیر، اغلب با طرح‌های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل‌دار، حیوان دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب قابی، منظره‌بافی ، قاب قرآنی و نقش‌های هندسی در ابعاد مختلف بافته شده‌اند. برخی از طرح‌های شناخته شده فرش تبریز عبارتند از: طرح مستوفی، اسلیمی ترنج دار ، اسلیمی لچک‌دار ، ترنج ، نقش ماهی یا هراتی ، گلدانی ، میناخانی ، طرح درختی ، طرح تصویری ، طرح باغی یا گلستانی ، طرح شکارگاه.

در چند دهه اخیر با خلاقیت در نقوش ، رنگ و بافت ، ابداعاتی در فرش تبریز صورت گرفته که سبب به وجود آمدن آثار بدیع و نفیس فرش ایران گشته است. با به کار گیری عمق و بعد ( پرسپکتیو ) شناسه‌ای خاص به فرش تعلق می‌گیرد. با استفاده از رنگ برای پرکردن فضاهای خالی به جای نقش و نیز ، به کارگیری رنگ های دارای هارمونی ویژه ، قرابتی زیبا بین طرح و رنگ ایجاد می شود ؛ چنین فنی در طرح های زیرخاکی جدید مشاهده شده است. استفاده نامحدود از رنگ های همگون و ایجاد سایه روشن باعث القای عمق می گردد و همچنین به کارگیری رنگ های سرد و گرم و تولید سایه روشن ها در گل ها و متن ، موجب برجستگی نقش می شود ؛ این روش ، گل ها را طبیعی تر و رئال ( واقع گرایانه) جلوه می دهد.

دورگیری گل ها و برگ ها با ابریشم سفید و رنگی از دیگر ویژگی های فرش تبریز می باشد. طرح زیرخاکی ، یکی از انواع طرح های تبریز است؛ به این صورت که می توان با استفاده از رنگ های ویژه خصوصا بژ ، زیتونی و سدری حالت زیرخاکی به نقش داد. این سبک ، عناصر تشکیل دهنده تمام آثار و ابنیه باستانی و نقوش شاهان و شخصیتهای ادبی ایران بوده است.

تبریز یکی از قطب های قالی بافی ایران و جهان است که نقش مهمی در زمینه توسعه و گسترش سنت‌ها ، هنرهای تزئینی و کاربردی ایفا می‌کند. اوج هنر فرش تبریز به سده‌های دوازدهم تا شانزدهم میلادی بر می‌گردد.
“مکتب کلاسیک تبریز” با شکل‌گیری ۲۰۰ شاهکار هنری قالی تبریز ایجاد شد و با ادغام هماهنگ هنرهای بافندگی و نگارگری ایرانی طی ۱۴ سده، سطح بالایی از هنر بافندگان قالی این شهر را به نمایش گذاشت. تبریز ، همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو ، مرکز مهم دادوستد قالی بوده است.

ویژگی‌های بافت قالی‌های تبریز

“گره ترکی” یکی از مهم ترین ویژگی‌های تمام قالی‌های آذربایجان است. گلیم بافی روستایی و عشایری آذربایجان ( به ویژه قدیمی ها) عمدتا به سبک معروف فارسی می باشد ؛ به همین منظور از پود ضخیم برای گلیم بافی استفاده می نمایند. عموما قالی های روستایی آذربایجان ، درشت و بین ۱۵ تا ۲۵ رج می باشد.

دارهای قالی همگی عمودی و مهم ترین ابعاد قالی های جدید شهری باف آذربایجان ۳*۲ ، ۳/۵*۲/۵ و همچنین ۴*۳ است. ابعاد کوچکتر ، اغلب در قالی های قدیم دیده می شود. طی سال های اخیر، ابعاد دایره و چندضلعی نیز ، در این منطقه رواج داشته است. رج ( واحد تراکم گره ) بهترین روش برای ارزیابی کیفیت قالی به شمار می رود ؛ شمار رج های بیشتر ، کیفیت مطلوب تری را نشان می دهد. قالی های ظریف معمولا با نخ های ابریشمی یا پنبه ای بافته می شوند.

 

وجود مراتع ، زمین های کشاورزی ، آب و هوای مناسب و طبیعت کوهستانی آذربایجان برای تولید قالی موقعیتی ممتاز ایجاد نموده که تبریز در این میدان دارای اعتباری خاص می باشد. این خطه مهم همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو ، مرکز مهم داد و ستد قالی بوده است. بخصوص در زمان حکومت صفویان با ایجاد کارگاه های بزرگ قالی بافی ، بافندگان زبردستی در این شهر گرد آمدند و به بافت فرشهای بسیار نفیسی ، همت گماشتند که امروزه بیشتر آنها زینت بخش موزه‌های بزرگ جهان می باشند.

دومین مکتب هنری ایران (مکتب تبریز) پس از انتقال پایتخت صفویان از هرات به تبریز ، بنیان نهاده شد ؛ حضور و استقرار تعداد بیشماری از هنرمندان صنوف و حرفه های گوناگون شهر تبریز را به مرکز هنر تبدیل کرد. در این میان با استقرار نقاشان و طراحان زبده‌ای چون “بهزاد” و “سلطان محمد” هنر فرش بافی دو چندان رشد یافت. شهرت فرش ایران در زمان صفویان متاسفانه به دنبال هجوم افغان‌ها و آشفتگی‌های پس از آنها تنزل پیدا کرد و خوشبختانه در زمان قاجار با صدور فرش ایران به عنوان کالای تجاری از راه آذربایجان و ترکیه به اروپا جهش قابل رشدی در صنعت فرش بافی ایجاد شد.

قالی بافی نیز به همت بازرگانان تبریزی در سایر شهرهای بزرگ مانند مشهد ، کرمان ، کاشان ، اراک و همدان جانی دوباره گرفت. بر اساس منابع گوناگون تبریز از حدود دهه آخر قرن سیزدهم هجری قمری ، بنابر همت بازرگانان پیشگام صادرات قالی به استانبول و کشورهای اروپایی شد. این شهر که از دیرباز پرچمدار نهضت‌های مختلفی بود در اعتلای جهانی نام “فرش ایران” ، نقش مهمی ایفا کرد.

رونق و احیای هنر قالی بافی ایران در اواخر قاجار ، اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در سایر نقاط ایران تا حدود زیادی مرهون بازرگانان و تجار و بافندگان قالی آذربایجان به ویژه تبریز است.

“سیسیل ادوارد” درباره صادرات فرش ایران به کشور های اروپایی و آسیایی نوشته است : “داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایه‌دار بودند. تجارت خانه‌های ایشان شعبه‌هایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانه‌های مغرب زمین و حمل آنها به ایران از طریق راه طرابوزان بود.”

بیشترین قالی های آذربایجان و همدان از طریق استانبول به آلمان و انگلیس و نیز قالی‌های سلطان آباد و کرمان از طریق بندر عقبه و بندرعباس به ایالات متحده آمریکا صادر می‌ شد. “حاج یوسف قالیچی” ، “حاج عبدالله قالیچی” ، “حاج میرزا جعفر اسلامبولچی” ، “حاج صمد قره قالیچی” ، “میرزا علی اصغر و میرزا علی اکبر و اسماعیل قالیچی” ، “صدقیانی” ، “ایپکچی” ، “حاج محمد ممقانی” ، “محمود اف-دیلمقانی” ، “آواکیان” ، “کاسباریان” و “اردوبادی” از نخستین صادر کنندگان فرش تبریز و پرچمداران صادرات فرش ایران بودند که برخی از آنها در تولید فرش نیز ، دستی داشتند.

ویژگی‌های طرح و رنگ فرش تبریز

بافندگان تبریز به ویژه در دوره معاصر با ترکیبی از رنگهای مختلف ، طرحی نو در انداخته‌اند. بافندگان امروز “تبریز” ، “مرند” و “خوی” بیشتر از طرح‌های لچک ترنج ، درختی ، گلدانی و بته جقه ای استفاده می کنند. خریداران فرش ، بیش از هر چیز به دنبال شادابی و طراوت رنگ در قالی شهری باف آذربایجان هستند.

زیبایی و طراحی ویژه قالی های لچک و ترنج هندسی “هریس” به گونه‌ای است که بقیه از آن کپی برداری نموده و با نام “هریس” به بازار عرضه می‌نمایند.

نقشه قدیمی و اصیل هریس ، ضمن حفظ ویژگی نقوش لچک و ترنج شاه عباسی ، ترکیبی هندسی دارد که با استفاده از خطوط زاویه‌دار، هویتی کاملاً مستقل به آن می بخشد. لچک و ترنج شاخه شکسته ، معروف ترین طرح‌ آن است. گرایش به طرح های هندسی و حتی ذهنی بافی ، ویژگی مشترک روستایی فرش آذربایجان می‌باشد.