تبریز از بزرگ‌ترین شهرهای واقع‌شده در مسیر جاده ابریشم است که این جایگاه مهم و موقعیت ممتاز، آن را در جلگه سرسبز و آباد تبریز، به مرکز بزرگ تجارت و مبادله کالا تبدیل کرد و بی‌دلیل نیست هرجا سخن از تبریز می‌شود، بازار آن‌که به عنوان بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان نامیده شده، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد.
بازار تبریز همچنین سرمایه و نماد شکوهمند معماری ایران است؛ جایی که در حوزه گردشگری نیز از جایگاه و اهمیت فوق‌العاده‌ای برای شهر اولین‌ها محسوب می‌شود. خاطرات برجای‌مانده بر طاق‌ها و گنبدهای بلند آجری پیشینه تاریخی بازار تبریز را یادآوری می‌کند؛ بازاری که در گذرگاه دوران‌ها، از دید مورخان، سیاحت گران، جهانگردان و ناموران دنیا به مرکز تجاری پر رفت‌وآمد اطلاق می‌شد.
قرار گرفتن بازار باشکوه تبریز در مسیر جاده ابریشم که قریب به چهار هزار سال مهم‌ترین شاهراه اقتصادی شرق و غرب به حساب می‌آمد و از مدیترانه تا چین را به هم پیوند داده بود، باعث شده است که همواره از گذشته‌های دور تاکنون، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مرکز تجاری و تبادل فرهنگی شرق و غرب باشد و همین ارتباطات و تعاملات مهم‌ترین عامل پویایی و تداوم حیات سنتی آن است و این امکان را فراهم کرده که به عنوان بزرگ‌ترین مرکز تجاری، فرهنگی با وسیع‌ترین کالبد یکپارچه معماری و پایدارترین ساختار اجتماعی – اقتصادی در بازارهای جهان خودنمایی کند و به عنوان دوازدهمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شود و تکریم و تحسین تمام جهانیان را برانگیزد.
هر آنچه که در بازار تبریز، از راسته و دالان، سرا و کاروانسرا، تیمچه و چهارسو، میدان و بازارچه، مسجد و مدرسه و حمام و زورخانه و یخچال دیده می‌شود با تعریفی خاص و منطبق بر اصول در کنار هم به چشم‌نوازترین حالت ممکن قرار گرفته‌اند و شبکه خاص ارتباطی را شکل داده‌اند. هر کدام از یک‌صد و شصت‌وسه جز آن در شکل‌گیری آنچه در اطرافشان به وجود آمده تأثیرگذار بوده‌اند و همین نظم و انتظام که به‌عنوان کامل‌ترین سازمان اجتماعی در بازارهای ایران از آن یاد می‌شود ویژگی‌های بازار را صدچندان کرده است.
در این بازار تنها با یک مجموعه برای دادوستد روبرو نیستیم و آنچه بر تمام جوانب این بازار فاخر برتری دارد، جریان زندگی در آن است. در این بازار در کنار رونق همیشگی خریدوفروش، رفتارهای فرهنگی و تعاملات اجتماعی نیز نسل به نسل انتقال پیدا کرده است و هر کس در این بازار اندکی با دقت نظاره‌گر باشد، می‌تواند در مقیاسی به‌مراتب در دسترس تر، از نزدیک شیوه زندگی مردم تبریز را لمس کند.
اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی و پایگاه مجموعه جهانی بازار تبریز به عنوان متولیان اصلی صیانت و حفاظت از این گواه زنده تاریخ، همواره در تلاش‌اند تا با به‌کارگیری تجربه استادکاران، اندیشه جاری و پویا جوانان متخصص، جریان زندگی در شاهراه‌های بازار تبریز را بیش‌ازپیش رنگین سازند.
این اداره‌کل در تلاش است تا با هم‌افزایی و مشارکت سایر دستگاه‌های اجرایی، اقدامات لازم را در راستای حفاظت و فراهم‌سازی امکانات گردشگری در مجموعه بازار جهانی تبریز، توسعه و گسترش دهد، از این‌رو طی سال‌های اخیر با مشارکت اصناف و کسبه محترم بازار تاریخی، شهرداری، آب و فاضلاب، سازمان آتش‌نشانی و … بخش عمده‌ای از مجموعه بازار تاریخی به کانال فاضلاب شهری متصل، ساماندهی و کف‌سازی با سنگ اسپراخون اجرا، شیرهای هیدرانته برای استفاده در مواقع آتش‌سوزی نصب و مرمت‌های مستمری در جای‌جای بازار تبریز انجام شده است.
با توجه به این‌که بازار جهانی تبریز از مهم‌ترین آثار تاریخی، فرهنگی و اجتماعی استان است و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرارگرفته، لذا این اداره‌کل برای فراهم‌سازی دسترسی مجازی و تماشای این اثر باشکوه از جای‌جای دنیا، اقدامات بارگذاری تمام نقاط بازار جهانی تبریز را در نرم‌افزار گوگل استریت ویو که یکی از ابزارهای مفید و پرکاربرد آنلاین، بوده و در کنار کاربرد اصلی آن یعنی بررسی دقیق آدرس مورد نظر و حوالی آن، امکان تماشای مجازی مکان‌های دیدنی زیادی را از پنجره گجت‌های هوشمند برای کاربران فراهم می‌کند، به اتمام رساند که هم‌زمان با یازدهمین سالروز ثبت جهانی مجموعه بازار جهانی تبریز، رونمایی می‌شود.
همچنین برای معرفی بخش‌های مختلف بازار جهانی تبریز نیز تعریف QR کدهای جامع را نیز در دستور کار قرار دادیم تا کاربران با استفاده از آنها اطلاعات کامل و موردنیاز خود را به دست آورند، اقدامات لازم در این راستا نیز آغاز شده و پس از اتمام در سایتی مرجع بارگذاری خواهد شد.
مجموعه جهانی بازار تبریز، تنها یک نام نیست، بلکه گواهی از شکوه تاریخ گذشته و جریان زندگی نوین امروز است که همواره در یادها جاودان خواهد بود.
یازدهمین سالروز ثبت جهانی مجموعه بازار تاریخی تبریز گرامی باد.
فضای معماری و سرزندگی در بازار تاریخی تبریز
احساس سرزندگی با احساس شادمانی ارتباط نزدیکی دارد و به عنوان یکی از تجارب درونی سرشار از انرژی معرفی می‌شود. به عبارتی سرزندگی احساس سرزنده بودنی است که تحرک و اجباری به انجام آن نیست و همواره با تعادل روانی همراه است.
نشاط و سرزندگی یکی از شاخص‌های اصلی یک مکان واجد کیفیت طراحی شهری است. محیط‌های شهری سرزنده، زمینه‌ساز تعاملات اجتماعی بین افراد متفاوت و خلق و افزایش سرمایه اجتماعی می‌شوند. علاوه بر این با توجه به تحقیقات انجام شده در امریکا و اروپا، سرزندگی یک شهر یا منطقه شهری در توسعه خلاق آن نیز مؤثر است (دادپور،۱:۱۳۹۱).
از این‌سو بازار قدیمی تبریز یکی از مکان‌های سرزنده و جذاب شهری است که مورد توجه بیشتر مردم قرار گرفته است که در پایان به بررسی اجمالی برخی از شاخص‌های سرزندگی در مورد این مکان می‌پردازیم.
سرزندگی
سرزندگی مفهومی است که در سال‌های اخیر مورد توجه برخی از متخصصان و افراد صاحب‌نظر بوده و تلاش کرده‌اند از منظر خود در این مورد اظهارنظر کنند. جین جیکوبز یکی از صاحب‌نظران در این خصوص، سرزندگی را در امنیت، وجود فضاهای متنوع در کنار هم، امکان برقراری برخوردها و تعاملات مفید بین افراد و تماشا کردن دیگران می‌داند (جیکوبز، ۱۳۸۶: ۲۴). از طرفی لنگ، سرزندگی را میزان سازگاری (congruence) بین محیط و فعالیت‌هایی نظیر ملاقات با دیگران، تماشای مردم و خوردن تعریف کرده است (لنگ،۳۲:۱۹۸۷). یکی از مؤلفه‌های اصلی و مهم در سرزندگی، راحتی است که آلن جکوبز و دنلد اپیلارد سرزندگی را امکان راحت در یک شهر تعریف کرده‌اند (جکوبز ، اپیلارد ،۱۹۸۷:). اما اگر بخواهیم سرزندگی را در مقیاس کلان مورد بررسی قرار دهیم از نظر کویین لینچ سرزندگی در مقیاس کلان را به عواملی چون بقا، ایمنی، سازگاری، سلامت محیط و ثبات کنونی و آینده کل جامع بیولوژیکی نسبت می‌دهد (لینچ،۱۳۷۶).
از سوی دیگر سرزندگی از منظر اجتماعی را می‌توان به عواملی چون هویت داشتن، وجود زندگی اجتماعی در شهر، خوشبختی و پیشرفت اجتماع و اشخاص و پایداری اکولوژیکی از نظر سالزانو نسبت داد. در این میان چپمن سرزندگی را در پنج عامل جذابیت‌ها، توانایی دسترسی، امنیت، آسایش و هویت خلاصه کرده است (چپمن،۱۳۸۶). اما باید توجه داشت مؤلفه مقیاس انسانی از عوامل دیگری است که در سرزندگی بسیار مهم به نظر می‌رسد، کریر سرزندگی را در مقیاس انسانی در غالب پیاده راه‌ها، ترکیب خرید و گردش و ورودی‌های زیاد به فضاهای عمومی می‌داند (لنارد،۱۳۸۴). همچنین یان گل سرزندگی را در لذت، آسایش، امنیت و با مقیاس انسانی تعریف کرده است (گل، ۱۳۷۸). در کشور ما نیز در این مورد تحقیقاتی انجام شده است. کورش گلکار سرزندگی را در تراکم و تنوع دیده است. تراکم را در میزان افراد پیاده در محل و تنوع را در استفاده کنندگان، قرارگاه‌های رفتاری، فرم و رنگ عنوان کرده است. (گلکار،۱۳۸۶).
سرزندگی در شهر
فرهنگ مردم و معماری شهر از الزامات سرزندگی، شادابی و سرزندگی حلقه مفقوده زندگی شهری است. سرزندگی دارای دورویه است که یک‌رویه آن به بینش و فرهنگ مردم و به ادراک آنها وابسته است و دیگری به فضاهای شهری و معماری مربوط می‌شود که این دو رویه با هم ارتباط متقابل دارند. سقراط هدف اصلی از ایجاد شهر را تامین نشاط و خوشبختی شهروندان می‌داند نه این‌که شهر به هیولایی تبدیل شود که شهروندان در آن علاوه بر این که آسایش و آرامش زندگی را به دست نیاورند، در تلاش بیهوده با مشکلات مختلف دست به گریبان شوند. این سخن سقراط رابطه دیرین و مستحکم میان دو مفهوم شهر و نشاط و سرزندگی را به خوبی نشان می‌دهد بر مبنای چنین دیدگاهی اساساً شهر به مثابه دستگاه، وسیله یا مرکبی برای نیل به شادی، نشاط و سرزندگی تلقی می‌شود (احمدی، بلیلان اصل،۱۳۹۴). برای برخی گروه‌های اجتماعی یک شهر سرزنده، شهری است که در آن اجزایی که همیشه بخشی از فضاهای دوستدار مردم بوده‌اند، همواره حفظ و نوسازی می‌شوند که آن اجزا رابطه بین خیابان‌ها و ساختمان‌ها با یکدیگر، بین درختان و فصول سال، تزیینات و رابطه بین رویدادها و مردم هستند (۲۰۰۰،palej).
فضای شهری سرزنده عبارت است از یک فضای شهری که در آن حضور تعداد قابل‌توجهی از افراد و تنوع آنها به لحاظ جنس و سن در گستره زمانی وسیعی از روز که فعالیت‌هایشان عمدتاً به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز می‌یابد به چشم می‌خورد، به عبارت دیگر یعنی فضا باید به‌گونه‌ای باشد که مردم بیایند و بمانند. سرزندگی و پویایی فضای شهری و در مقابل، ملال‌انگیزی آن بازتاب شماری و به‌خصوص نوع فعالیت‌ها و رویدادهایی است که در فضا انجام می‌شود، سرزندگی محیط شهری کیفیتی است که نشان از پویایی و جنب و جوش حیات هر روزه شهروندان در ارتباط با بستر سکونتشان دارد و این ارتباط دائمی در قالب انباشت تجربیات شهری جزیی از فرایند تشکیل مکان و ایجاد حس تعلق به محیط‌های شهری است (۱۹۹۵،sime). بنابراین برای شناسایی سرزندگی ابتدا باید به بررسی فعالیت‌ها بپردازیم به نوشته پاکزاد، به تمام افعال انسانی که در راستای برآوردن یکی از نیازهای او انجام می‌شود، فعالیت گفته می‌شود (پاکزاد،۴۱:۱۳۸۶). یان گهل، شهرساز دانمارکی فعالیت‌ها را به لحاظ اجباری یا اختیاری بودن به سه دسته تقسیم کرده که عبارتند از فعالیت‌های ضروری (اجباری) مانند رفتن به مدرسه یا محل کار، منتظر ماندن در ایستگاه اتوبوس، خرید، فعالیت‌های انتخابی (تفریحی) مانند رفتن به پارک و به طور کلی تفریح و فعالیت‌های اجتماعی مانند تماشا کردن دیگران، صحبت کردن، جلب توجه کردن (خستو، سعیدی،۳:۱۳۸۹). البته این کاربرها هستند که فعالیت‌ها را پدید می‌آورند و با وجود کاربری‌های مختلط، قطعاً تنوع فعالیتی نیز بالا می‌رود و در نتیجه آن تنوع افراد مراجعه کننده در ساعات متفاوت روز افزایش می‌یابد. می‌توان اظهار کرد که سرزندگی پدیداری اجتماعی- فضایی است که در تعامل شهر و شهروند شکل می‌گیرد.
این کیفیت محصولی نیست که بتوان آن را با اقدامی دفعی و یک‌باره تولید کرد، بلکه سرزندگی را باید فرایندی از آفرینش مستمر محسوب کنیم که برای هدایت و کنترل آن نیازمند تدابیری از سنخ برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی هستیم (گلکار،۱۳۸۶). شهری سرزنده است که می‌توانیم در آن زندگی سالمی داشته باشیم، جایی است که امکان حرکت و جابه‌جایی همچون پیاده، با دوچرخه، با وسایل حمل‌ونقل عمومی و حتی در صورت لزوم (وقتی که چاره دیگری وجود ندارد) با اتومبیل شخصی وجود دارد. شهر سرزنده شهری است برای همه مردم، این بدان معنا است که شهر سرزنده باید جذاب، کارآمد و امن برای کودکان و افراد مسن باشد، نه فقط برای کسانی که از آن کسب درآمد می‌کنند، اما خارج از شهر و در حومه زندگی می‌کنند به‌خصوص برای کودکان و کهن‌سالان دسترسی به فضای سبز امری مهم است، مکانی برای بازی، ملاقات، گفت و گو با یکدیگر، شهر سرزنده شهری است برای همه (طاهری،۱۳۸۹). باید بدانیم که نقش گردشگر و بازدید افراد بیگانه از شهر نیز در سرزندگی شهری موثر و حائز اهمیت بوده و در طراحی شهر سرزنده این نکته باید قابل‌تأمل و بررسی باشد.
در تعریف گروه ونکوور از یک شهر سرزنده آمده است: یک شهر سرزنده یک سامانه شهری کامل با ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی توصیف می‌شود و سرزندگی، کیفیت زندگی قابل تجربه ساکنان یک شهر یا منطقه تعریف می‌شود. (مقاله مباحثه گروه کاری ونکوور،۲۰۰۵).» در راهنمای مکان‌های عمومی برای مردم در سال ۲۰۰۷ برای فضاهای شهری موفق، کیفیت سرزندگی یک مکان، پویایی، فعال بودن، امنیت، راحتی، تنوع و قابلیت سرگرم‌کنندگی آن تعریف شده است. جوهر زندگی شهری به قول جیکوبز در یک تنوع سرزنده نهفته است که باید در هر زمان و برای همه در دسترس باشد و دامنه وسیعی از حق انتخاب‌ها را در اختیار آنها قرار دهد (دبر،۱۱۲:۱۳۸۵).
بازار تاریخی تبریز
بازار سنتی تبریز بزرگ‌ترین بازار مسقف جهان یکی از نمونه‌های منحصر به فرد از لحاظ معماری است. این بازار خاطرات ناگفته فراوانی در دل خود دارد و کوچه پس کوچه‌های پیچ در پیچ آن، آشنای هر کودک، جوان و کهنسالی است. مجموعه بازار تبریز که قدمت آن به قرن چهارم هجری – قمری می‌رسد به عنوان یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین بازارهای به هم پیوسته، گواهی زنده بر اصالت تجارت و معماری در مشرق زمین است. سبک معماری، آرایش مغازه‌ها، تیمچه‌ها، کاروانسراها، دالان‌ها، راسته‌ها، انواع مشاغل و وجود تعدادی مدرسه و مسجد که پیشینه تاریخی دارند، بازار تبریز را نمونه عالی یک محیط تجاری و معماری اسلامی و شرقی کرده است.
نتیجه‌گیری
در تعریف سرزندگی می‌توان گفت، سرزندگی بیشتر به فضا و فعالیت‌های شهری نسبت داده می‌شود، و به سلامت جسمی، روحی و روانی، اجتماعی، زیست‌محیطی، پیشرفت شخصی شهروندان و جامعه کمک می‌کند و کیفیت زندگی مطلوب و بهتری را به تصویر می‌کشد که غنای روحانی و فرهنگی را ایجاد کرده و بازتاب می‌آفریند. از طرفی ضمن بیان این‌که نمی‌توان برای سرزندگی شهری یک تعریف واحد و مشخص ارائه داد و سرزندگی یک محل باید با توجه به ویژگی‌های آن مکان و ساکنانش تعریف و تدقیق شود اما مفهوم عام سرزندگی شهری، به سیستم شهری اتفاق می‌شود که ضمن حضور قابل‌توجهی از افراد و تنوع آنها به لحاظ سن و جنس باید قابلیت تأمین تنوع فعالیت‌ها و نیازهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و زیست‌محیطی، تنوع استفاده‌کنندگان برای بهبود کیفیت زندگی اجتماعی با هدف تنوع تجربیات، ارتقای تعاملات اجتماعی، پویایی، شادابی، نشاط و جنب و جوش جامعه در گستره وسیعی از روز و شب به گونه‌ای که امنیت، آسایش، راحتی و آرامش را برای همه استفاده کنندگان فراهم آورد و انعطاف پذیر با شرایط زمان بوده، رشد، تعالی و پیشرفت جامعه و استفاده کنندگان را منجر شود.
با توجه به تمام مطالب و معیارهای سرزندگی که ارائه شد، معیارهای عام سرزندگی فضاهای شهری را می‌توان به این شرح دانست، حضور مردم، تنوع استفاده‌کنندگان، تنوع و اختلاط کاربری‌ها و فعالیت‌ها، حفظ و گسترش فضاهای سبز، توجه به اقلیم، ایجاد تنوع زمانی، تأمین گزینه‌های متعدد برای رفت و آمد با تأکید بر جریان پیاده و تأمین وسایل حمل و نقل عمومی، ایجاد نفوذپذیری کالبدی به بناها و فضاهای شهری، فعال کردن جداره‌های جلویی ساختمان‌ها، خوانایی، طراحی انعطاف‌پذیر برای افزایش قابلیت کاربری‌ها و فعالیت‌های ساختمان‌ها، تأمین مبلمان‌های شهری انعطاف‌پذیر برای نشستن، تأمین فضاهایی برای اجرای مراسم‌های سنتی، تفریحی و تعاملات اجتماعی، وجود جذابیت‌هایی برای جذب مردم، استفاده از کاربری‌های کوچک مقیاس، رعایت مقیاس انسانی، ایجاد نفوذپذیری بصری، سازگاری، حفظ پیوستگی جداره‌های فعال ساختمان‌ها، تأمین امنیت و ایمنی شهر، ایجاد منظر زیبای شهری که تمام معیارهای ذکرشده به صورت جامع در بازار جهانی تبریز نمود پیدا کرده است.
