قالی، قالیچه، گلیم، جاجیم و مانند اینها برای هزاران سال، نقش های‌شان در تار و پود ایرانی ها رخنه کرده و هر یک با دنیایی از هنر ما را به فراسوی مرزهای خیال برده اند. از میان تنوع بی مثال طرح و نقشِ فرش در ایران، برای‌تان فرش تبریز را انتخاب کرده ایم.
می‌خواهیم به دل زیبایی وصف نشدنی قالی تبریز برویم و طرح، رنگ، بافت و نقشه فرش تبریز را از نظر بگذرانیم.
تبریز از مهمترین مراکز بافت فرش در ایران است و دست بافته های هنرمندان این شهر در تنوع کم نظیرند. شهرت تبریز در فرش و فرش بافی و صدور آن به بازارهای جهانی به اندازه ای‌ست که عنوان شهر جهانی بافت فرش را برای این دیار به ارمغان آورده است.
بعضی از این فرش ها زینت بخش موزه های معتبر دنیا هستند و برخی دیگر به سبب ارزش بسیاری که داشتند، بخشی از کلکسیون افراد مشهور شدند. صنعتی که راه خود را به بازارهای داخلی و خارجی باز کرده و نام فرش ایران را در دنیا زنده نگه داشته است. همراه شوید و با ما به جهانی پر از طرح و رنگ بیایید.
آشنایی با فرش تبریز
فرش تبریز از مشهورترین قالی های ایرانی‌ست و در این شهر و روستاها و شهرهای اطراف تبریز و آذربایجان شرقی بافته می شود. نام تبریز با نام فرش دستباف گره خورده است و این هنر از مهمترین صنایع دستی این شهر به شمار می آید. تاریخ فرش بافی در تبریز به سده ها قبل بر می گردد و این شهر یکی از قدیمی ترین و معروفترین مراکز بافت فرش دستباف در دنیا شناخته می شود.
فرش های تبریزی در آغاز در قالب طرح های روستایی و با رَج (1) های کم بافته می شد؛ اما به مرور زمان بر هنر و تبحر قالی بافان اضافه و بر تعداد رج ها افزوده شد. این سطح از سلیقه، مهارت و ظرافت در بافت، قالی بافی را در تبریز به هنری درباری تبدیل کرد. مواد اولیه که در بافت قالی تبریز استفاده می شود به طور معمول از جنس پشم یا ابریشم هستند که این مواد باعث می شود فرش هایی با کیفیت اعلا در اختیار مصرف کننده قرار گیرد. فرش تبریز در طرح و بافت بسیار متنوع است و در سایزهای مختلفی بافته می شود.
در حال حاضر بیش از 200 هزار قالی باف در شهر تبریز از راه بافت فرش دستی امرار معاش می کنند و این شهر امروزه بیش از 30 درصد صنعت فرش دستباف ایران را در اختیار دارد.
تاریخچه فرش تبریز
بر اساس منابع معتبر، تاریخ بافت فرش در تبریز به قرن سوم میلادی باز می گردد. در این دوران، تبریز یکی از مراکز مهم فرش و زیلو بافی در ایران و آذربایجان به حساب می آمد. در دوره سلجوقیان و ایلخانان این هنر در سرتاسر آذربایجان رواج پیدا کرد و در زمان حکمرانی تیموریان رونق بسیاری داشت. در زمان پادشاهی هلاکوخان (دوران ایلخانان) در ایران نام فرش تبریز در بسیاری از منابعِ ثبتیِ داد و ستد و فروش، وارد و کم کم به کالایی تجاری تبدیل شد.
در این زمان بود که تبریز همراه با شهر هرات (در افغانستان امروزی) مراحل تکامل قالی بافی خود را طی کرد و پس از گذشت بیش از دویست سال به سلسله صفویان رسید. هنری که در دوران سلطنت صفویان بر ایران و نیمه دوم قرن پانزدهم میلادی (قرن نهم خورشیدی) به اوج زیبایی و شکوه خود رسید، از حالتی روستایی درآمد و هنر درجه یک دربار شد.
فرش تبریز در دوره صفوی
پس از اینکه تبریز در زمان حکومت صفویان به عنوان پایتختی ایران رسید، دومین مکتب هنری ایران در این شهر بنیان گذاشته شد. این مکتب که از آن با نام مکتب تبریز یاد می شود موجب رشد و رونق هنر در تبریز و سفر بسیاری از هنرمندان به این شهر شد. از جمله زبده ترین و ماهرترین نقاشان و طراحانی که در این دوره ظهور کردند می توان از کمال الدین بهزاد و سلطان محمد نام برد که کمک بسیاری به هنر طراحی فرش تبریز کردند. در زمان صفویه بود که کارگاه های بزرگ قالی بافی در این شهر ایجاد و بافنده های درجه یک ایران در کنار هم جمع شدند و با هنر خود بهترین نمونه های قالی تبریز را بافتند.
از تحول های مهمی که فرش تبریز را از حالت روستایی درآورد و آن را به یکی از نمونه های اعلای هنر درباری تبدیل کرد تعداد رج ها بود. رج هایی که از 24 عدد در حالت روستایی به 110 عدد در حالت درباری رسیدند و بر شکوه و پیچیدگی قالی تبریز افزودند. از دیگر تحول های مهمی که فرش تبریز در این دوره با آن مواجه شد طرح هایی بود که هنرمندان تبریزی و هراتی در زمان بافتِ فرشِ خود از آن استفاده می کردند. در کتاب قالی و قالیچه جهان (Rugs and Carpet of the World) اثر ایان بنت (Ian Bennet) به نظریه ای در مورد طرح های فرش تبریز در دوران صفوی بر می‌خوریم:
تعداد زیادی از فرش‌های مدالیون یا ترنج دار که در سالهای ابتدایی قرن ۱۶ میلادی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب بافته شده‌اند، دارای طرح مایه اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی هستند.
در این کتاب نویسنده به قالی هایی که در موزه های مختلف جهان موجود است اشاره می کند و تعدادی از آن ها را به فرش هایی که در کارگاه های تبریز بافته شده است نسبت می دهد. از دوره صفویه و با گسترش تعامل ایران با دیگر مناطق جهان به ویژه سرزمین های غربی مردم با قالی تبریز آشنا شدند. فرش تبریز اما در اصل از قرن هفدهم میلادی (قرن یازدهم) به بعد راه بازارهای جهانی را در پیش گرفت. هنرمندان تبریزی تلاش کردند تا از سلیقه مردم اروپا و آمریکا آگاه شوند و بر آن اساس قالی های خود را ببافند. این موضوع سبب شد تا طرح هایی بسیار جالب از این تلاش ها بیرون بیاید و بازار این کشورها در اختیار فرش تبریز قرار گیرد. این گونه تبریز به یکی از قطب های مهم بافندگی قالی در ایران و جهان تبدیل شد.
از جمله نمونه های مهمی که گفته می شود در کارگاه های قالی بافی تبریز در این دوران بافته شده است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قالی مشهور مسجد اردبیل که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن از آن نگهداری می شود.
- قالی دیگری نیز که به این مسجد مربوط می شود و در موسسه دوین (Maisan Duveen) از آن مراقبت می شود.
- یک تخته قالی که به امپراتور چالز کوئینت (Charles Quint) تعلق داشت.
- دو تخته قالی بسیار زیبا در موزه پولدی (Museo Poldi Pezzoli) میلان که اولی به سال 1522 میلادی مربوط بوده و دارای امضای غیاث الدین جامی‌ست و دومی به نیمه دوم قرن 16 تعلق دارد.
فروش فرش تبریز در دوره های بعد از صفویه کم‌کم رو به افول رفت؛ اما با کمک صنعتگران تبریزی در دوران قاجار و ابتدای حکومت پهلوی آوازه فرش تبریزی دوباره بر سر زبان ها افتاد و این هنر رونق گرفت. در این زمان بود که فرش ایران راه خود را به بازارهای دنیا باز کرد و صنعت فرش دستباف ایرانی احیا شد.
سابقه تجارت و صادرات فرش در تبریز
پس از افول فرش بافی و فروش فرشِ تبریز در بازارهای اروپا، بعد از دوران صفویه و اوایل قاجار، اندک اندک در میانه حکومت قاجاریه فرش ایران دوباره راه خود را به بازارهای جهانی پیدا کرد. تبریز در نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی صادرات فرش خود به استانبول و کشورهای اروپایی را را از سر گرفت و صنعت فرش بافی در این شهر رشد یافت. پس از رونق گرفتن صادرات و تقاضای بالای بازار، ذخیره فرش آذربایجان و تبریز رو به تمام شدن رفت. به همین دلیل بازرگانان تبریزی با برپا کردن کارگاه هایی در شهرهای اصفهان، کاشان، همدان، مشهد و کرمان جان تازه ای به فرش ایران دادند. سیسیل ادواردز، نویسنده انگلیسی کتاب قالی ایران، در مورد صادرات فرش ایران و نقش بازرگانان تبریزی در بلند کردن نام ایران آورده است:
داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایه‌دار بودند. تجارت خانه‌های ایشان شعبه‌هایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانه‌های مغرب زمین و حمل آنها به ایران از طریق راه طرابوزان (ترابزون-شهری در ترکیه امروزی) بود.
بیشتر قالی های آذربایجان و همدان نیز در آن زمان از طریق شهر استانبول به کشورهای آلمان و انگلیس صادر می شدند.
قدیمی ترین قالی تبریز | قالی نفیس تار و پود ابریشم
آن گونه که اتحادیه قالی بافان تبریز گزارش داده است، «قالی نفیس تار و پود ابریشم» با زمینه کرک پشم، قدیمی ترین فرشِ تبریزِ موجود است که به قرن دوازدهم تعلق دارد. تعداد رج های این فرش تبریزی 55 بوده و سایز آن حدود شش متر مربع است. این قالی در اختیار یک کلکسیون دار خصوصی‌ست و تا امروز هشت موزه بزرگ دنیا خواستار خرید آن شده اند. حتا این فرش پیشنهادی یک میلیون یورویی برای خرید دریافت کرده است. جالب که بدانید نمونه این قالی زیبا در اندازه 9 متری در موزه فرش ایران وجود دارد که از لحاظ سلامت و شرایط متاسفانه در شرایط پایین تری از نمونه اصلی قرار گرفته است.
طرح چهار فصل | یکی از قدیمی ترین طرح های فرش های ایران
چهار فصل یکی از طرح های مشهور فرش آذربایجان بوده که در بافت قالی های تبریز نیز مورد استفاده قرار گرفته است و فرش های بافت شده با آن شهرت بسیار دارند. نقشه طرح قالی چهار فصل به طور معمول این صورت است که در میانه آن طرحی از انسان قرار دارد و در چهار سمت فرش طرحی از یک فصل (بهار، تابستان، پاییز و زمستان) بافته می شود. پیشینه تاریخی این طرح به دوره ساسانی باز می گردد و گفته می شود در ایوان مداین شهر تیسفون در هر فصل، قالی متناسب با آن فصل پهن می شده است. از این طرح نمونه هایی مشهوری وجود دارد که به دو مورد از معروفترین آنها اشاره می کنیم.
*قالی چهارفصل | موزه هنر شهر باکو آذربایجان
این قالی تماشایی در قرن نوزدهم و در آذربایجان بافته شده است. استفاده از پشم خالص، نخ هایی با رنگ طبیعی و گره های ابریشمی از ویژگی های این قالی‌ست. هر گوشه از این فرش یکی از چهار فصل سال را نشان می دهد و شیوه زندگی کشاورزان را به نمایش می گذارد. در مرکز فرش تصویری از شاعری معروف که به احتمال زیاد خیام است دیده می شود.
هر یکی از چهار فصلی که در زمینه فرش دیده می شود از لحاظ اجزای سازنده و ترکیب، با دیگر قسمت های فرش تفاوت دارد و کاملا مستقل است. در فصل پاییز، دِرو کردن، کشاورزی و کشت و کار نشان داده می شود و در تصویر زمستانی آن دهقانان در حال پارو کردن برف هستند و حیوان های باربر به سوی دهکده حرکت می کنند. در پس زمینه این شاهکار هنری، معماری آذربایجان یعنی مسجد کبود دیده می شود.
فصل بهار نیز با رنگ هایی روشن و زنده بافته شده است که طرح هایی از درخت های پر شکوفه، چوپانی با گله ای گوسفند، دختری که به آوای موسیقی گوش می دهد و پیرمردی پیپ به دست در آن وجود دارد. تابستان نیز با صحنه هایی از فرایند درو و دسته های گندم که بر روی هم چیده شده اند به تصویر کشیده شده است. ته رنگ های طلایی و قرمز به عنوان رنگ های غالب، باعث شده تا یک دستی و یک نواختی در فرش ایجاد شود. این قالی با ابعاد 276 در 203 سانتی متر در یکی از موزه های هنر باکو در کشور آذربایجان نگهداری می شود.
*قالی چهار فصل | موزه آستان قدس رضوی
قالی چهار فصل یا دوازده برج که در موزه تخصصی فرش موزه های آستان قدس رضوی نگهداری می شود. این قالی که در گالری فرش های تبریز این موزه قرار دارد، یکی از نفیس ترین فرش های مجموعه است. متن این قالی نیز به چهار قسمت تقسیم شده و هر قسمت از آن به مانند فرش قبلی یک فصل را نشان می دهد. همچنین در این فرش دوازده برج (ماه) سال از صور فلکی دیده می شود.
این قالی نفیس در دوره قاجار و با تراکم 53 گره متقارن (ترکی) در 7 سانتی متر به شیوه لول و در ابعاد 300 در 218 سانتی متر بافته شده است. جنس تار و پود این قالی از پنبه و پرزهای آن از پشم بوده و بافنده از رنگ هایی مانند سورمه ای، کرم، قرمز روناسی، آبی تیره و روشن، سبز تیره و روشن، بنفش روشن، زیتونی، صورتی، زرد و فیلی در آن استفاده کرده است. در مرکز قالی، ترنجی بیضی شکل قرار دارد و به وسیله بندهای زنجیر کل فرش به چهار قسمت تقسیم شده است. دور تا دور ترنج مرکزی، قاب هایی دیده می شود که در میان آنها نام ماه های نجومی مانند حمل (گوسفند، فروردین)، ثور (گاو، اردیبهشت) و … همراه با صور فلکی‌شان قرار دارد. در حاشیه این فرش نیز در فاصله های مشخص ده قاب با تصویرهایی از شاهان ایرانی و شخصیت های شاهنامه با نام‌شان آورده شده است.
ویژگی های مختلف فرش تبریز
هر هنر دستی در ایران ویژگی های خاص خود را دارد و از روی طرح، نوع ساخت، جنس مواد به کار رفته و دیگر نشانه های آن می توان متوجه شد که آن صنعت به کدام نقطه از ایران تعلق دارد. فرش تبریز نیز از این قاعده جدا نیست و از نشانه های خاص آن می توان این قالی را از دیگر بافته های مناطق مختلف ایران متمایز کرد.
ویژگی‌های فرش دستباف تبریز
1. قالی تبریز از جمله فرش هایی‌ست که رج‌شماربالا دارد و ریز بافت است.
2. الیافی که در بافت آن به کار می روند مرغوب و درجه یک هستند.
3. حاشیه فرش های تبریز جدا از معیارهای سنتی و قدیمی هستند. طرح معروفی که برای حاشیه آن مورد استفاده قرار می گیرد سماوری‌ست؛ به این شکل که دو طرح اسلیمی (2) در کنار یکدیگر شکلی از سماور را ایجاد می کنند.
4. فرش تبریز اندازه های مختلفی دارد و در تمام ابعاد بافته می شود.
5. همان طور که گفتیم قالی تبریز یکی از متنوع ترین فرش های ایرانی در طرح است. در تقسیم بندی هایی که شرکت سهامی فرش ایران انجام داده است، 19 طرح و نقش برای فرش های ایرانی ثبت شده که فرش تبریز بیشترین گوناگونی را در طرح های خود دارد.
6. در کنار تنوع طرح، قالی تبریز در استفاده از رنگ نیز گزینه های بسیاری را پیش روی بافنده قرار می دهد. این ویژگی یکی از دلایل محبوب بودن این فرش است. رنگ هایی که در فرش تبریز مورد استفاده قرار می گیرد اغلب تند و خام هستند و رنگ های کرم، قرمز و آبی تیره بیشتر در آن به کار گرفته می شوند.
7. فرش تبریز با گره تُرکی بافته می شود.
8. فرش تبریز از نوعِ دو پوده بوده و پرز آن کوتاه تر، نازکتر و سبکتر از بیشتر بافته های غیر عشایری در ایران است.
9. فرش های پیکرنگاری (تصویری) این شهر نیز بسیار مشهور است.
1- ویژگی های طرح فرش تبریز
فرش تبریز طراحی فوق العاده و بافت بسیار دقیقی دارد؛ با گره تُرکی بافته شده و از روی کتابچه طراحی یا نقشه، تار و پودهای آن در هم تنیده می شود. بافنده های تبریزی به خصوص در دوره معاصر از طرح های مختلفی برای بافت خود استفاده می کنند. در بافت فرش تبریز از طرح هایی نظیر لچک و ترنج، گلدانی، شاه عباسی، بته جقه ای، گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان‌دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب قابی، منظره بافی، قاب قرآنی و نقش‌های هندسی، مستوفی (کل فرنک مستوفی)، اسلیمی ترنج دار، اسلیمی لچک دار، نقش ماهی یا هراتی، گلدانی، مینا خانی، تصویری، باغی یا گلستانی، شکارگاه استفاده می کنند. تصاویری از مساجد، کاخ های باستانی، صحنه های نبرد و ویرانه ها اغلب در این فرش دیده می شوند و گاه شعرهایی از شاعران بزرگ مانند سعدی، حافظ، عمر خیام، فردوسی و شهریار بر حاشیه آن نقش می بندد. بعضی از فرش های فوق العاده تبریز همچنین با نقش و نگارهایی خیالی، اشعاری از شعرهای ناب فارسی و آیات قرآن کریم تزیین شده است.
این طرح ها از کوچکترین تا بزرگترین اندازه ممکن بافته می شوند. در این میان، قالی هایی که طرح لچک و ترنج دارند -به ویژه آنهایی که از لچک و ترنج قالی هریس (یکی از شهرهای آذربایجان شرقی) الهام گرفته اند- طرفدار بیشتری دارد.
از نکات جالب در نقشه ها و طرح های فرش های تبریز انعطاف پذیری بالای بافنده های این شهر است. بافنده های تبریزی تعصبی بر روی نقشه و طرح خود ندارند و همگام با سلیقه بازار حرکت می کنند. به همین دلیل طرح های فراوانی در نقش و نگار قالی تبریز دیده می شود. در کنار اینها طراحان ممکن است در کشیدن نقشه قالی از نقش های مختلف مناطق ایران بهره ببرند و از ترنج کرمان و لچک مشهد تا حاشیه فرش کاشان را در طرح های خود بیاورند.
پاورقی
1- رَج به واحد تراکم گره گفته می شود و بهترین روش ارزیابی کیفیت قالی‌ست. هر اندازه تعداد رج های یک قالی بیشتر باشد کیفیت آن نیز بالاتر خواهد بود.
2- اسلیمی نقشی تزیینی به شکل گیاه با ساقه های مارپیچی‌ست که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست.
فرش بافی ازهنرهای دوست داشتنی ایرانیان است که بیشتر مردم این کشور در این زمینه تبحر زیادی دارند….
قالی بافی به دلیل امیختگی رنگ های زیبا باهم و در نتیجه به وجود امدن نقش و نگارهای خیره کننده توانسته توجه بسیاری از مردم جهان را به خود جلب کند…..
من ازکودکی به قالیبافی مشغول بودم و این هنر را توسط مادرم اموخته‌ام قالی بافی هنر بسیار زیبایی است که من توانسته ام مهارت کامل را کسب کنم…