مراحل بافت تابلو فرش تبریز:
تهیه نخ و نقشه تابلو فرش
در فرایند تولید تابلو فرش دستباف تبریز اولین مرحله، تهیه مواد اولیه آن یا به عبارتی نخ و نقشه آن می باشد.
برای بافت این تابلو فرش دستباف از نوعی پشم بسیار ظریف استفاده می شود که از نژاد گوسفندان مرینوس بدست می‌آید و کیفیت آن از مهمترین شاخص‌های کیفیت محصول به شمار میرود.
در کنار نخ‌های مرینوس مقداری نخ ابریشم نیز در هر تابلو فرش مورد استفاده قرار میگیرد که باعث زیبایی هرچه بیشتر آن می‌گردد.
دقت در کیفیت رنگرزی نخ‌ها نیز از دیگر عوامل بسیار مهم در این مرحله است چرا که اگر از بهترین نخ‌ها استفاده شود اما رنگرزی آن کیفیت لازم را نداشته باشد، در پایان کار شاهد یک تابلو فرش زیبا و با طراوت نخواهیم بود.
در کارگاه تابلوفرش آذربایجان برای تولید طرح‌های متنوع از با کیفیت‌ترین نخ و نقشه‌ها که در واحد اختصاصی تولید نخ و نقشه این مجموعه تهیه میشود استفاده می‌گردد.
بافت تابلو فرش
پس از تهیه نخ و نقشه طرح مورد نظر به اصلی‌ترین بخش کار یعنی بافت آن میرسیم.
برای داشتن یک تابلو فرش زیبا، رعایت اصول بافت و دقت در مراحل مختلف کار از اهمیت به سزایی برخوردار است.
تشخیص کیفیت بافت، امری است تخصصی که برای آشنایی با آن می توانید به مقاله راهنمای خرید فرش دستباف مراجعه کنید.
در کارگاه‌های گالری هنری آذربایجان بیش از 120 بافنده با تجربه و متعهد مشغول به فعالیت هستند که زیر نظر اساتید خبره به بافت تابلو فرش می‌پردازند. در این مرحله تمام تلاشها به کار برده می شود تا بهترین کیفیت بافت به مشتری عرضه شود.
تکمیل تابلوفرش
در آخرین مرحله برای تولید تابلو فرش دستبافت به بخش تکمیل کار، یعنی شستشو و پرداخت می رسیم.
در این مرحله تابلو فرش شکل نهایی خود را بدست می آورد. پرداخت عبارت است از گرفتن پرزهای اضافی سطح فرش به نحوی که سطح آن صاف شود.
پرداخت تابلو فرش دستبافت یکی از حساس‌ترین مراحل بافت تابلو فرش است و تنها کسانی قادر به انجام آن هستند که در این کار تجربه کافی داشته باشند زیرا با کوچک‌ترین اشتباه، حاصل کار پر زحمت بافنده به هدر داده میشود.
پرداخت برجسته یکی از انواع پرداخت پرز فرش است که به کمک قیچی‌های مخصوص برای تابلو فرش ها انجام میشود. این نوع پرداخت با ایجاد برجستگی و بُعد، باعث خلق زیبایی‌های چشمگیری در فرش می شود. سنگ‌زدن عمل دیگری است که به هنگام پرداخت، گاه گاه بر روی فرش صورت میگیرد. در اثر این عمل فلس‌های الیاف پشم کاملا صیقلی شده و ضمن اینکه رنگ های اضافی بر روی الیاف از بین می‌روند و فرش حالت مخملی و ابریشمی مانند پیدا می‌کند. در پایان این مرحله تابلو فرش آماده قاب‌گرفتن می‌باشد.
۱- اساس انجام یک بافت خوب
اول : دار قالی سالم و بدون عیب
دوم : انجام چله كشی صحیح و یكدست می باشد .
بنابراین ، چنانچه كیفیت موارد فوق ، برای شما قابل قبول ( یا دلچسب ) نبود ، تا زمان حل مشكل ، بهیچ عنوان بافت را شروع نكنید .
برای بافندگان تازه كار و كم تجربه ، چله كشی كاری سخت و دشوار است همچنین ، با توجه به حساسیت فوق العاده چله كشی در حاصل كار ، بهتر است كار چله كشی را به افراد خبره و با تجربه واگذار كنید .
۲- پود نازك :
پس از انتخاب دار مناسب و انجام چله كشی صحیح ، مهمترین عامل موفقیت در انجام یك بافت خوب ، این است كه بافنده در كشیدن پود نازك ، به اندازه كافی ، مهارت داشته باشد . بنابراین – لطفا تا قبل از حصول اطمینان ، و تمرین كافی ، در این مورد بهیچ وجه ، بافت را شروع نكنید زیرا :
كیفیت بافت هر فرش بیشتر از هر چیز مربوط به كیفیت كشیدن پود نازك آن است
۳- كنترل دقیق ارتفاع فرش :
بطور مرتب ( معمولا هر بیست رج یكبار ) ارتفاع بافت را متناسب با رجشمار محاسبه كرده كافی است ارتفاع فرش را برابر با آن بطور مرتب و از همان ابتدا تنظیم كنید و از مشكلات و عیوب زیادی كه در اثر عدم كنترل ابعاد ممكن است بوجود آید جلوگیری نمائید
۱- هنگام شروع به کار در اولین رج ، باید چک شود که روی گلیم باف اولیه فرش و قایق ( در صورت وجود) ، پوششی از جنس نوارچسب یا امثال اینها نصب شود .
اینکار برای این است که ممکن است هنگام کار در رجهای اولیه ، تارها در قسمت پایین توسط قسمت پایین چاقو زخمی نشود
۲- در موقع پود رد کردن ( پود کلفت ) ابتدا پود کش را از وسط کار انداخته و داخل تارها کرده و به طرف سمت چپ هدایت کنید
وقتی به انتهای کار رسید ، پود را در قلاب آن انداخته و آن را بکشید و از وسط کار در بیاورید
سپس بجای اینکه به همین طریق ادامه بدهید
اینبار پودر کش را برخلاف جهت قبلی یعنی از همان جایی که پود درآمده ، وارد و به طرف راست هدایت کنید و پود را در سوراخ تعبیه شده در انتهای پود کش قرار دهید
و بکشید ، دقت کنید پاره نشود
این کار پود کشی را برایتان راحت تر می کند
۳- برای اینکه فرش شما دچار بالازدگی یا پایین افتادگی نشده و طول آن درازتر یا کوتاه تر نشود باید هر ۱۰ رجی که بافته می شود در فرشهای با رج شمار ۵۰ ، حدود ۱۵ میلی یعنی یک سانت و نیم ارتفاع داشته باشد
یعنی ۱۰۰ رج ۱۵ سانت
۴- برای اینکه فرش شما از طرفین جمع نشود ، و وقتی پودکش پود کلفت را انجام می دهید از هر طرف دار به اندازه ۵ سانت از پود نگه داشته ، و با چاقو بریده شود
یعنی شیرازه بافی که در واقع پیچیدن پود به دور چند تار طرفین فرش و برگرداندن بود ، انجام نشود و پود از طرفین آزاد بماند
ابتدا به نظر می رسد این کار باعث می شود که فرش انسجام نداشته باشد ، ولی اصلا مشکلی از این لحاظ پیش نخواهد آمد
چون پس از بافت و پایین آوردن کار یک شیرازه ( شیرزاه منفصل ) دور تارها زده خواهد شد البته توسط کسانیکه کارهای انتهایی فرش را ائم از شیرازه بافی و قایق زنی و پرداخت را انجام میدهند
این کار ( یعنی آزاد گذاشتن و برنگرداندن پود باعث می شود فرش شما به هیچ وجه از طرفین جمع نشود
چون در صورتیکه شما این پود ها را به داخل کار می کشیدید ، هر رج مقداری فرش به داخل جمع می شد که آخر کار پایین فرش شما به طور مثال ۷۰ سانت و بالای فرش شما ۶۲ سانت می شد که ایراد بزرگی بود
در واقع شما با این کاری که ما به شما می گوییم ، علاوه بر آن که زحمت خودتان را کمتر می کنید و پود ها را آزاد گذاشته و سراغ بافت می روید و باز هر رج همینطور پود کشی را انجام داده و باز پود ها را از طرفین آزاد می گذارید ، فرشتان هم بدون ایراد درمیاد
۵-گر بعضی از قسمتهای کار بطور تیکه ای بالازدگی یا پایین افتادگی پیدا کرد ، که این کار هم ممکنه بخاطر نازک یا کلفت بودن بعضی از نخ ها باشد و هم ممکنه بخاطر فاصله کمتر یا بیشتر تارها از همدیگر یعنی کیپی زیاد یا کم تارها به همدیگر باشد ، این ایراد را به این شکل برطرف می کنیم
هر جا که پایین زدگی دارد هر از گاهی روی گرهای ان منطقه ، گره های مکرر می زنیم ، یعنی از رنگ همان گرهی که در این منطقه هست ، برداشته و روی همان گره ها از همان رنگ می بافیم ( قبل از اینکه پود کشی را انجام دهیم )
این کار باعث می شود ارتفاع آن تکه بالاتر بیاد
در مناطقی هم که دچار بالازدگی هست نخمان را دولا هست ، یک لایش را خذف و با یک لا بافت را انجام می دهیم
این کار هم باعث پایین آمدن ارتفاع آن منطقه می شود البته هر رج این کار را نمی کنیم بلکه هر چند رج یکبار تا وقتی که ارتفاع کار یک دست شود.
گره، ریشه، ایلمک، ایلمه، خفت، گند، پیچه، کله همة اینها یک منظور را افاده میکنند و آن خامه یا پرزی است که در حول محور چلههای زیر و رو (یکی از زیر و یکی از رو) گره میخورد و با پهلوی هم قرار دادن آنها، نقش و نگار قالی نمایان شده و قالی به خود شکل میگیرد.
تراکم گرهها و ظرافت آنها نمایانگر میزان مرغوبیت و کیفیت فرش است. بدین معنی که هر چه تعداد گرهها زیادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد کیفیت آن بالاتر خواهد بود.
به طور کلی در قالیبافی ایران دو نوع گره متداول است:
● گره ترکی: (طرز عمل)
این گره روی دو تار رو و زیر به کار میرود. بدین ترتیب که بافندة خامه یا پرز، را در دست چپ گرفته و به صورت عمود یا خط مستقیم بر روی تارهای رو و زیر قرار میدهد. هر یک از دو سر خامه به پشت یکی از تارها رفته پس از پیچیدن به دور آنها از بین دو تار بیرون آمده به طرف بافنده کشیده میشود. این نوع گره که ترکی (متقارن) نامیده میشود بیشتر به کمک قلاب انجام میگیرد و نسبت به سایر بافتها محکمتر است. گرة ترکی در ترکیه و آذربایجان و همدان و دیگر نقاط ترکنشین به کار میرود، ولی در سطح جهانی کمتر مورد استفاده است. این گره با استفاده از قلاب تبریزی بدینصورت انجام میشود که ابتدا یک جفت چلة زیر و رو را به کمک قلاب جلو کشیده، بخشی از خامة موردنظر را در دست چپ گرفته یک سر خامه را به کمک قلاب بین دو چله برده و آنرا از پشت تار اول بیرون آورده از روی دو تار عبور میدهیم، آنگاه آنرا پشت تار دوم برده و سپس سر خامه را از بین دو تار مجدداً بیرون میآوریم و هر دو سر را با هم بطرف پایین میکشیم و اضافه آنرا با لبة تیز قلاب قطع میکنیم. (بافندگان زبده به نحوی عمل میکنند که از یک سمت نیاز به بریدن سرپرز دیگر گره نباشد و تقریباً پرز به اندازه مورد نیاز بیرون آمده و فقط قسمت بلند آنها بریده میشود). ضمناً باید دقت شود که در موقع جلو کشیدن دو سر گره اندازه آنها یکسان باشد و یکی کوتاهتر و دیگری بلندتر نباشد.)
معمولاً نوع گره و تعداد آن در واحد سطح (رجشمار) ملاک ظرافت و محکمی فرش است. طبقه بندی کیفی فرشها براساس بافت، معمولاً با تعداد گره در یک واحد سطح انتخابی (سانتیمتر، دسیمتر، اینچ، فوت مربع) و گاه نیز با محاسبة تعداد گره در واحدی از طول (اینچ، فوت، متر) انجام میشود.
علاوه بر روشهای فوق در ایران از گره (وسیلة فلزی ۵/۶ سانتیمتر) نیز برای سنجش استفاده میکنند، مثلاً فرش چهل تا یک گره یا چهل رجی دارای ۴۰ گره در ۵/۶ سانتیمتر است. گاه نیز از تعداد گره در چارک استفاده میکنند به طوری که فرش ۱۶۰ رج یک چارک همان ۴۰ رجی است.
رجشمارهای، رایج در بافت فرشهای ایران:
رجشمار رایج فرشهای ایران از ۲۰ تا ۷۰ رجی (یعنی فرشهایی با ۱۱۶۰۰-۹۰۰ گره در دسیمتر مربع) را شامل میشود. معمولاً فرشهای درشتباف ۲۰ و ۲۵ رجی (یعنی فرشهایی با حدود ۹۰۰ و ۱۴۸۰ گره در دسیمتر مربع) جزء فرشهای پست شمرده میشوند و تولید آنها در برنامههای آموزشی و یا توسط بافندگان ساده و مبتدی صورت میگیرد. فرشهای ایلیاتی نیز معمولاً درشتباف و حدود ۳۰ رجی هستند. فرشهای متوسط خوب، فرشهای ۴۰، ۴۵ و ۵۰ رجی (با داشتن حدود ۵۹۰۰-۳۸۰۰ گره در دسیمتر
